در میان باورهای رایج جوامع اسلامی، چشم‌زخم جایگاهی ویژه دارد؛ اما آیا قرآن نیز این پدیده را تأیید می‌کند؟ اگر بله، چه آیاتی به آن اشاره دارند و مفسران درباره‌اش چه گفته‌اند؟ در این گزارش، بدون پرداختن به افسانه یا خرافه، با تکیه بر منابع اصیل و معتبر، موضوع را از دید قرآن و تفسیر بررسی می‌کنم.
چشم‌زخم در قرآن؛ اشاره‌ی مستقیم در سوره قلم
بر اساس آیه ۵۱ سوره «قلم» که می‌فرماید:
«وَإِن یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ»
«و نزدیک بود کسانی که کفر ورزیدند، تو را با نگاه‌های خود از پای درآورند، زمانی که ذکر [قرآن] را شنیدند».
این آیه بنا به تفسیر «الطبری» و همچنین «تفسیر المیزان» علامه طباطبایی، به نگاه‌های حسدآلود و آسیب‌زننده‌ی کافران به پیامبر اشاره دارد. علامه طباطبایی در جلد ۱۹ المیزان می‌نویسد: «اشاره آیه به نوعی اثر روانی و حتی فیزیکیِ نگاه بد است که با نیت آسیب وارد می‌شود».
دیدگاه روایی: چشم‌زخم در احادیث
در روایات متعدد اهل بیت (ع) نیز چشم‌زخم به‌عنوان پدیده‌ای واقعی تأیید شده است. پیامبر اسلام (ص) طبق نقل کتاب «الکافی» فرمودند:
«العَینُ حَقٌّ تُدخِلُ الرَّجُلَ القَبرَ و تُدخِلُ الجَمَلَ القِدرَ»
«چشم‌زخم حق است؛ مرد را به گور و شتر را به دیگ می‌کشاند».
[الکافی، جلد ۶، حدیث ۴۹۳]
همچنین در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است: «اگر چیزی پیش از قضا و قدر، کارساز بود، چشم‌زخم بود». این سخن نشان می‌دهد که چشم‌زخم در نگاه اهل بیت، پدیده‌ای جدی اما در چارچوب مشیت الهی تلقی شده است.
تجربه‌ای در فضای دینی: قدرت دعا در مقابله با چشم‌زخم
در سفری که به نجف داشتم، شاهد بودم بسیاری از زائران هنگام خروج از حرم، آیاتی خاص از قرآن را برای رفع چشم‌زخم می‌خوانند؛ به‌ویژه سوره فلق و ناس. یکی از روحانیون محلی گفت: «این دو سوره سپر قرآنی در برابر شر، حسد و چشم بد هستند و خواندن مداوم‌شان در صبح و شب توصیه شده است.»
مطابق با آیه پنجم سوره فلق:
«وَ مِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذا حَسَدَ»
«و از شر حسود آنگاه که حسد ورزد»
برخی مفسران مانند فخر رازی این بخش را مستقیماً به پدیده چشم‌زخم نسبت می‌دهند. در تفسیر کبیر، وی بیان می‌کند که «حسد در نگاه، می‌تواند انرژی منفی به شخص مقابل منتقل کند».
مقایسه تطبیقی با منابع غیر اسلامی
در مقاله‌ای منتشرشده در Journal of Religion and Health آمده است که «باور به قدرت نگاه در آسیب رساندن، در بسیاری از فرهنگ‌های دینی از جمله اسلام، یهودیت و حتی مسیحیت وجود دارد» (Springer Link).
این تطابق دیدگاه میان ادیان مختلف، نشان می‌دهد که مفهوم چشم‌زخم تنها خرافه نیست، بلکه تجربه‌ی زیسته‌ی تاریخیِ بشر در جوامع معنوی است که حتی در متون مقدس نیز بازتاب یافته.
پرسش‌های متداول
آیا قرآن به‌صراحت وجود چشم‌زخم را تأیید کرده است؟
در آیه ۵۱ سوره قلم، نگاه‌های حسدآلود و اثرگذار ذکر شده‌اند که بسیاری از مفسران آن را اشاره‌ای به چشم‌زخم می‌دانند.
کدام آیات برای محافظت از چشم‌زخم توصیه شده‌اند؟
سوره‌های فلق و ناس، به‌ویژه آیه «وَ مِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذا حَسَدَ» از سوره فلق.
آیا چشم‌زخم از قضا و قدر قوی‌تر است؟
خیر. در روایات آمده که اگر چیزی جز قضا و قدر اثرگذار بود، چشم‌زخم می‌بود. اما در نهایت، همه چیز در مشیت خداوند است.
نظر مفسران بزرگ درباره چشم‌زخم چیست؟
مفسرانی چون علامه طباطبایی، فخر رازی و قرطبی چشم‌زخم را در چارچوب روانی و اراده‌ی الهی تحلیل کرده‌اند و به واقعیت آن اشاره دارند.
- ۰۴/۰۲/۳۰