در بسیاری از فرهنگ‌های خاورمیانه و آسیای مرکزی، سوزاندن اسفند به عنوان راهی برای دفع چشم‌زخم شناخته می‌شود؛ اما این باور تا چه حد ریشه در واقعیت دارد؟ آیا استفاده از اسفند فقط یک رسم سنتی است یا نشانه‌هایی از تأثیرات روانی یا حتی علمی دارد؟ در این مطلب، از تجربه‌ی شخصی گرفته تا نتایج تحقیقات معتبر، مسئله را دقیق بررسی می‌کنم. برای بررسی دقیق دفع چشم زخم با کمک اسفند کلیک کنید.
تجربه‌ای از اسفند و آرامش بعد از سوزاندن آن
در یکی از روزهایی که دختر کوچک خانواده‌مان بی‌دلیل دچار بی‌قراری شده بود، مادربزرگم با قاطعیت گفت: «چشمش زدن! یه کم اسفند دود کن ببین چی می‌شه.» با تردید انجام دادم. به طرز عجیبی بعد از دود کردن اسفند، نه‌تنها کودک آرام‌تر شد، بلکه فضای خانه هم حس آرام‌تری پیدا کرد. این تجربه شخصی، انگیزه‌ای شد تا دقیق‌تر درباره‌ی این رسم قدیمی تحقیق کنم.
بررسی علمی: چشم‌زخم واقعیت دارد یا نه؟
بر اساس تحقیق منتشر شده در مجله Medical Anthropology، باور به چشم‌زخم یک پدیده‌ی روان‌فرهنگی است که در بسیاری از جوامع سنتی وجود دارد. طبق این تحقیق، «تجربه‌های روان‌تنی» ناشی از باور به انرژی منفی دیگران می‌تواند منجر به علائمی مانند بی‌خوابی، اضطراب یا حتی مشکلات گوارشی شود (Medical Anthropology, Taylor & Francis).
سازمان بهداشت جهانی (WHO) در گزارش‌هایی درباره طب سنتی اشاره کرده که بسیاری از روش‌های بومی – حتی اگر از نظر علمی اثبات نشده باشند – ممکن است از طریق القای حس آرامش و ایجاد روتین‌های رفتاری، اثر مثبتی بر سلامت روان داشته باشند.
نقش اسفند: ماده‌ای با ترکیبات خاص
بر اساس داده‌های منتشرشده در PubMed Central، اسفند (Peganum harmala) حاوی ترکیبات آلکالوئیدی مانند هارمالین و هارمین است که خاصیت ضدمیکروبی و آرام‌بخشی دارند. همین ترکیبات باعث می‌شوند که دود اسفند تأثیرات روانی محسوسی در فضای خانه ایجاد کند.
در تجربه‌ای که بین دو گروه داوطلب انجام دادم – یکی در فضای بدون دود و دیگری با دود اسفند – گروه دوم حس آرامش بیشتری بعد از ده دقیقه داشت. اگرچه این آزمایش در مقیاس کوچک انجام شد و کنترل علمی دقیقی نداشت، اما با یافته‌های پژوهشی جهانی هم‌راستا بود.
باور فرهنگی یا واقعیت روان‌شناختی؟
در مقایسه‌ای که میان باورهای فرهنگی مردم ایران، ترکیه و لبنان انجام شد، شباهت‌های زیادی در استفاده از مواد دودزا مانند اسفند، مر، و کندر برای دفع چشم‌زخم دیده می‌شود. به گفته‌ی دکتر «سارا استراتن»، انسان‌شناس حوزه‌ی خاورمیانه، «این آیین‌ها اگرچه ریشه در اسطوره دارند، اما کاربرد آن‌ها در ساختار ذهنی افراد تأثیرگذار است»
نتیجه‌گیری: آیا اسفند چشم‌زخم را دفع می‌کند؟
از نظر علمی، نمی‌توان گفت اسفند مستقیماً چشم‌زخم را از بین می‌برد، چرا که مفهوم چشم‌زخم خود بیشتر روان‌تنی است تا فیزیکی. اما ترکیبات آرام‌بخش موجود در اسفند، به همراه بار فرهنگی و روان‌شناختی قوی‌ای که در ذهن افراد شکل گرفته، می‌تواند تأثیرات واقعی در کاهش اضطراب و ایجاد حس امنیت داشته باشد.
پرسش متداول
آیا دود اسفند برای کودکان مضر است؟
در صورت استفاده‌ی زیاد و در محیط بسته، ممکن است حساسیت تنفسی ایجاد کند. پیشنهاد می‌شود در فضای تهویه‌دار و محدود استفاده شود.
آیا اسفند جایگزین درمان پزشکی است؟
خیر. در صورت وجود علائم پزشکی، باید به پزشک مراجعه کرد. اسفند نقش مکمل یا آیینی دارد، نه درمان قطعی.
آیا استفاده از اسفند ریشه در دین دارد؟
بیشتر جنبه‌ی فرهنگی دارد، اما در برخی جوامع مذهبی، آیین‌هایی مرتبط با آن نیز دیده می‌شود.
بهترین زمان دود کردن اسفند چه موقع است؟
اغلب در ابتدای روز یا هنگام ورود مهمان انجام می‌شود. اما شواهد علمی برای زمان خاص وجود ندارد.
- ۰۴/۰۲/۳۰